Yılan Hikayesi

Yılan Hikayesi

 

Son Asur kralı Asurbanipal'in kütüphanesinde

 bulunan eski bir Sümer metninde, yılanla kartal

arasında geçen şu efsane anlatılır:

Kuş, komşusu yılana, "Gel" dedi, "Barış ve

dostluk yemini edelim ve ona uymayanın

üstüne güneş tanrısı Şamaş'ın laneti yağsın."

Güneş tanrısının huzurunda yemin ettiler ve

yeminlerini lanetle mühürlediler:

Sonra yavruları oldu. Yılanınki bir karaağaç

gölgesinde, kuşunki bir dağ doruğunda doğdu.

Ve kuş yabani bir boğa ya da eşek

yakaladığında, yılan bundan yedi, çekildi ve

yavruları yedi. Yılan yabani bir keçi ya da

antilop yakaladığında, ulu kartal yedi, çekildi ve

yavruları yedi. Ta ki bir gün, kartalın yavruları

tüylenip de kötü düşünceler kuşun aklına

gelinceye kadar.

Ve efsane böylece devam eder.

Yılan, hekimliğin yanı sıra hemşirelik,

eczacılık, veteriner ve diş hekimliğinin mesleki

sembolü olan bir yaratıktır. Bunun neden

sembol olarak seçildiği yanıtı ise genellikle

birkaç cümleyi geçmemektedir.

Bu çalışmamızda yılanı tüm yönleriyle

derinlemesine ele almak, konuyu çok genişletip

Prof. Dr. Fuat Yöndemlinin aktarımı ve Evliya

Çelebi'nin tabiriyle olayı "yılan hikayesi gibi"

uzatmak amacımız olacaktır. Bu nedenle her

konuya kıyısından kenarından dokundurma

yapılarak bir özet verilecektir.

Yılan görünüş itibariyle pek sevimli

olmayan, hatta "soğuk" olarak tanımlanan bir

canlıdır.

Gerçekte, yeryüzünde yılanlar kadar

kendisine zıt anlamlar yüklenen bir başka

yaratık bulmak olanaklı değildir. Bir yanda

"tanrı" kabul edilip kendisine tapınılırken, diğer

tarafta "insanoğlunun Cennet'ten çıkarılmasının

baş suçlusu", "şeytan" olarak

değerlendirilmektedir.

Yılan kelimesi, etimolojik olarak Çince'deki

"lung" kelimesinden Türkçe'ye geçmiştir.

San'at tarihinde bu yaratığı ifade için ayrıca

luu, ejder, ejderha, nek, mar, soğulcan, evran

(evren), dragon, griffon gibi daha pek çok ad

kullanılmaktadır.

Dr. İ. Hamit Hancı*

Gerek yılan, gerekse onun dev şekli olan

ejder (ya da ejderha) sureti antik çağlara ait

mitolojilerde çok yaygın bir semboldür.

Bütün Eski Yakın Doğu'da olduğu gibi Eski

Mısır'da da yılan, ilahi bir varlık sayılmaktadır.

Antik Mısır'ın yılan suretindeki ilahesinin adı

Lütufkar Uto ya da Wazit’dir. Buna mukabil

bütün Mısır'da şeytan olarak tanınan Apophis

de yılan suretindedir.

Eski Mısır san'atında görülen bir başka yılanlı

tasvir ise, kuyruğunu ısırarak halka şeklini alan

yılan motifidir.

Kuyruğunu ısıran ya da yutan yılan yani

"uroborus". Uroborus: Sonu başlangıcımdır.

Bu simgeye Roma'dan Hindistan'a, Mısır'dan

Çin'e kadar geniş bir coğrafyada rastlanır ve

genel olarak ebedi dönüşü, döngüsel zamanı ve

yaşamı, bölünmezliği ve sonsuzluğu simgeler.

Budhistler onu samsara döngüsüyle

özdeşleştirmişlerdir.

Eski Mısır'da Tıbbın İki Sembolü: Yılan ve

Hekim İmhotep’tir

Tıp kelimesinin orijinini aldığı Teb (Thebai)

şehrinin totemi yılandır. Teb şehri ise eski

Mısır'ın en önemli sağlık merkezidir. Ayrıca

Milattan üçbin yıl evvel Mısır'da yaşamış

İmhotep’in, tarihte bilinen ilk hekim olduğu

iddia edilmektedir. Adı "Sulh ve sükûndan

gelen" anlamında olan bu hekim, engin tıbbi

bilgisinin yanı sıra mimari ve astrolojide de söz

sahibi, yazarlık ve rahiplik yapan, çok yönlü bir

alimdir.

San'at tarihiyle ilgili eserler, yılanın tıp

sembolü olarak ilk defa kullanılmasının

Sümerlerde görüldüğünü belirtmektedir. Sümer

tanrılarından birinin adı "Yaşam Ağacının

Hakimi" manasına gelen Ningişzida'dır. Bu

tanrının sembolü olan ağaca sarılmış haldeki

biri erkek biri dişi iki yılandır.

Sopanın yaşam ağacını, yani yaşamı; yılanın

ise gençliği temsil ettiği bu motif, binlerce yıl

boyunca çeşitli ülkelerde yalnız sopa ya da

sopa-yılan, ya da birbirine sarılmış iki yılan

halinde koruyucu ve şifa verici bir sembol

olarak resimlerde, kabartmalarda kullanılmış ve

Asklepios kültünden bu yana da hekimliğin

amblemi olmuştur.

Genelde kabul görmüş olan ilk tıp büyüğü
Genelde kabul görmüş olan ilk tıp büyüğü

Homeros, Asklepios hakkında şu efsaneyi

anlatır: Lapitler'in kralının kızı Koronis,

Apollon'dan hamile kalır. Apollon'un kardeşi

Artemis, bir ihaneti yüzünden Koronis'i okla

vurarak öldürür. Apollon çocuğunu kurtarmak

için kadının karnını yarar. Ölmek üzere

olan çocuğu kurtarır ve at-adam kahin Khiron'a

teslim eder. Kahin bu çocuğa Asklepios adını

verir. Asklepios, tükenmez şifa çareleriyle

meşhur Khiron'un yanında eğitim görür.

Hocasından yalnızca cerrahlığı değil, hastalara

ilaç yapmayı, şifalı otlardan dertlere deva

bulmayı ve hatta ölüleri diriltmeyi öğrenir.

Ölüleri diriltmesi üzerine Zeus’un gazabıyla

yıldırım çarpmasıyla öldürülen Asklepios daha

sonra yine Zeus tarafından tıp tanrısı olarak ilan

edilir. Tıp amblemlerinde yereden, ve tarihi

M.Ö. 3000'lere uzanan yılan figürü de,

Asklepios ve O'nun asası ile bütünleşmiştir.

Ölümünden sonra Asklepios adına ikiyüzden

fazla mabed (Asklepion) kurulur. Asklepion'ların

açılışı için izin almaya gelen hey'etlere,

hekimlerle birlikte kutu içinde bir yılan

gönderme adeti vardır. Asklepionların giriş

kapısı üzerinde "Buraya ölümün girmesi

yasaktır" ibaresi yazılıdır.

Hekimler imparatoru Galen’in,

iyileşmeyeceği görüşüyle Asklepion'a

kabul etmediği hasta intihar amacıyla, iki

yılanın zehirlerini boşalttığı tastan

içer. Ancak ölmeyip, iyileşmeye başlar. Galen

iyileşen hastaya: "Yılan zehirinin aynı zamanda

şifa verici olduğunu düşünüyor, fakat

hastalarda denemeye cesaret edemiyordum.

Benim bu düşüncemi haklı çıkardın. Bundan

sonra Asklepion'un sembolü çifte yılan

olacaktır" der.

Asklepios'a göre hekim yılan gibi dilsiz

olmalı, kimsenin sırrını başkasına

söylememeli, sabır ve sükunet içinde

çalışmalıdır. Asa ile temsil edilmesi,

tababet tahsilinin kısa sürede öğrenilmeyip,

ihtiyarlayıp asaya dayanıncaya kadar hekimin

öğrenmeye ve tecrübe kazanmaya gereksinim

duyduğunu belirtmek içindir. Diğer taraftan

asa, iyilik tanrılarının remzidir. Yılan ise kötülük

tanrılarının alametidir. Asaya sarılmış yılan, iyilik

ve kötülük ilahlarının bir araya gelmesi

demektir.

Bundan dolayı yaşam ağacının bir

modifikasyonu olan asa (ya da

Eskülap'ın sopası), Batı'da da kendisine sarılmış

yılanla birlikte sağlık bilimlerini (hekimlik,

dişhekimliği, eczacılık ve veterinerlik) temsil

eder.

Türkiye'de bu yılanlı asanın ilk defa resmi

olarak kullanılması, 1836 yılına isabet eder.

Sultan II. Mahmud, bu tarihte, Mekteb-i

Tıbbiye talebelerinin, ilk defa resmi kıyafet

olarak yakalarına yılanlı asa (caduceum)

işlenmiş elbiseler giymesi hakkında ferman

çıkarmıştır.

Eski Grekler'de elçilerin kullandığı defne ya

da zeytin dalından asaya sarılmış çifte yılan ile

kanatlı caduceum ise, onlara emniyet ve

masuniyet sağlayan barış ve ticaret sembolü idi.

Yakın zamanlarda başka bir Yunanlı tanrı

Hermes'in (diğer adıyla Merkür)

asası (caduceus) da tıbbın sembolü olarak

kullanılmaktadır.

Hermese, abisi Apollon zenginlik ve servetin

sihirli asasını verir. Asa, uyuşmazlık içinde olan

herhangi iki şeyi uzlaştırma gücüne de sahiptir.

Hermes yeni asasını denemek için birbirlerine

öfkeyle tıslayan iki yılanın arasına sokar.

Yılanlar kavgalarını unutup, asanın etrafına

sarılırlar ve o günden sonra hep asanın

üzerinde kalırlar. Ayrıca çift yılanlı Hermes'in

"caduceus"unun üzerinde de bir çift kanat

bulunmaktadır

Dünyada adli tıp ve adli bilimlerin de

sembolü de yılandır. Burada tıp ve adalet

sembollerinin birleşmesi göze çarpmaktadır.

Eski Türkler arasında da yılan sağlık ve

mutluluk sembolü olmuştur. Sağlık

kuruluşlarının kapılarında çifte yılan sembolü

vardır. Anadolu'da Selçuklu Hastaneleri buna

örnektir.

Hastalık kötülük ve ceza demektir.

Kötülükler yeraltından gelir; yılan da

yeraltında yaşamaktadır. Yılan aynı zamanda

gücü, kudreti ve koruyuculuğu

simgelemektedir. Öldürücü olması ona karşı

korkuyla karışık bir saygı duyulmasına neden

olmuştur.

Yılanlar ve sürüngenler birçok kültürde

rastladığımız ortak sembollerdir.

Kızılderililer'e göre yılan; deri değiştirerek

doğum, yaşam ve ölüm arasındaki

metamorfozu simgeler. Böylece tarih boyunca

yılana atfedilen özellikler doğurganlık,

ölümsüzlük, sağlık, hekimlik, sağduyu sahibi

olmak, bilgelik, kehanet, iyi talih, fiziksel güç ve

hız olarak sıralanabilir.

Şifalı bitkilerde açıkça gözlenen tabiatın

iyileştirici kudretini en yakından tanıyan, en iyi

bilen canlının da, yeraltında yaşadığı için bu

bitkilerle çok yakın komşuluk halinde bulunan

yılan olduğu kabul edilerek, hekimlik sembolü

kendisine yakıştırılmaktadır.

İslam ülkelerindeki Lokman Hekim kıssası,

Gılgamış Efsanesi’ni anımsatan motifler taşır.

Yiyenlere ebedi yaşam, ölümsüzlük bahşeden

otu, Lokman Hekim, araştırmaları sonunda

Çukurova Bölgesi’nde bulur. Keşfinin

heyecanıyle köprüden geçerken düşürdüğü otu

Lokman Hekim eline geçiremeden bir yılan yer.

Bundan dolayı yılanın ölümsüzlük, yaşama

gücü ve sağlığı temsil ettiğine inanılır.

Yılan, bilhassa zehirli yılan ölüm

sembolüdür. Ancak ölümün zıddı olan yaşamı

da anımsatmaktadır. Dolayısıyle yılan, yaşam ve

sağlığı aynı anda remzetmek için kullanılan bir

motif hüviyetini kazanmaktadır

Uzak Doğu Yin-yang felsefesinde çift başlı

yılan motifinde bir yılan başı yaşamı, öbür yılan

başı ise ölümü temsil etmektedir. Dolayısıyle

çift başlı yılan, zehir ile panzehiri anımsatan bir

örnektir.

Babillilerin ulusal destanında Gılgamış,

ölümsüzlüğü elde etmek için yeraltından

ölümsüzlük otunu çıkarır. Ancak bir fırsatını

bulan yılan bunu yer. Yılanın çok yaşayan

hayvan olması bundandır.

Aztekler, çıngıraklı yılana özel bir önem

verirlerdi. Hatta çıngıraklı yılan tarafından

ısırılan Aztekler, toplumda itibarlı bir mevkiye

yükseltilirdi. Yılan tarafından ısırıldığı halde

ölmeyen kimseleri, ilahlarla temasa geçmiş

seçkin kimseler olarak kabul ederlerdi.

Hem Maya, hem de Aztek kültürünün

efsanevi kahramanı olarak kabul edilen beyaz

renkli ve iri burunlu Quetzalcoatl'ın sembolü,

tüylü yılandır. Tüylü yılan motifi birçok

mefhumun yanı sıra bilgi, şiir ve şifanın

sembolü olarak kullanılmıştır.

Grek mitolojisinde Medusa, baktığı insanları

taşa çeviren bir kadındır. Phorkos'un kızları olan

üç Gorgon'dan biri olan Medusa'nın başı, saç

yerine yılanlarla kaplıdır! Gorgonlar, saçları

yılan olan dişi canavarlardır. Onları gören

erkekler taşa dönüşür.

Orta Asya Türk boyları arasında olumlu

vasıflar taşıyan bir yaratık olarak kabul edilen

yılan ya da ejderha motifi, daha sonra korkunç

ve zararlı, bir hayvan hüviyetine bürünür.

Ejderha, yılanın mübalağlı surette

büyütülmüş, korkunçlaştırılmış ve stilize edilmiş,

tamamen hayali ve efsanevi bir modelidir.

Türk hikayelerinde yılan sıklıkla insanoğluna

karşı hürmetkar, sabırlı, misafirperver, dost,

yardımcı, merhametli, affedici ve bilge bir

mahluktur. Gerektiğinde insanoğlu uğruna

Şahmeran efsanesinde olduğu gibi kendini feda

etmektedir.

Yılanın dili çatallıdır. Çatal dil ise dedikodu

ve arabozuculuk işaretidir. Bundan dolayı

dedikodu, arabozuculuk yapan kimselere yılan

dilli denir.

Bir yerin ıssız, tenha olmasını ifade için

kullanılan deyimin tamamı, "kuş uçmaz, kervan

geçmez, yılan bağırsağını sürümez " şeklindedir.

İstanbul Boğazı'ndaki Kız Kulesi hakkındaki

efsaneye göre bir kahin, imparator

Konstantin'e, kızını bir yılanın sokarak

öldüreceği kehanetinde bulunur. Konstantin, bu

kehanetin oluşumuna engel olmak için İstanbul

Boğazı'nda, deniz ortasında yaptırdığı bir

kuleye (Kız Kulesi) kızını saklar. Ancak Kuleye

gönderilen bir üzüm sepetine saklanan zehirli

bir yılan, kızı sokarak öldürür!

Aynı efsane, Silifke sahillerinde, kıyıdan

birkaç yüz metre uzakta bulunan Kızkalesi

hakkında da anlatılmaktadır.

Selçuklu Mimarisi’nde Darüşşifalarda yılan

motifleri bulunmaktadır. Mar kelimesi farsça

"Yılan" manasına gelmekte olup, Maristan

(Yılan Yurdu) kelimesiyle duvarlarında yılan

sureti bulunan bina, yani hastahane

kastedilmektedir. Dolayısıyle yılanlara atfedilen

sağlık, şifa ve afiyet manaları da böylece

anımsatmakta, tedavi ettirilmektedir.

Darüşşifalara maristan yani yılanlı bina

denmesinin bir başka nedeni ise, yılanların

kötülük ve hastalıkları yutarak iyilik ve şifa

dağıttıklarına inanılmasından dolayıdır. Zaten

Selçuklular devrinde inşa edilen hastahanelerin

hemen hepsinin kapısında çifte yılan motifi

bulunmaktadır.

Anadolu Selçukluları devrinin en mühim

sosyal, kültürel, sınai, iktisadi ve siyasi

teşekkülü olan Ahi Teşkilatı'nın kurucusu Şeyh

Nasiruddin Mahmud'un efsanevi adı "Ahi Evren

(Evran)"dır. Evren kelimesi kainat, alem ve yılan,

ejder manalarını taşımaktadır.

Debbağların "Pir"leri olarak kabul ettikleri

Ahi Evren, kitapları ve hakkında anlatılan

efsanelerden anlaşıldığına göre yılandan kırbaç

ve panzehir imal eden bir hekimdir.

Yılan zehrinin kendisine zarar vermemesi,

bünyesinde onun zehrini tesirsiz duruma

getiren panzehirin varlığıyle izah edilmiş ve çok

Aesculapius'dur.

 

eski zamanlardan beri yılandan panzehir elde

edilmeye çalışılmıştır.

Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, yılanın,

bilhassa birbirine sarılmış çifte yılanın Orta Asya

Türkleri arasında saadet, sağlık, uğur ve şifa

sembolü telakki edildiğini belirtir

Anadolu halkı yılandaki şifa verici gücün

Eyyub Peygamberle ilgili olduğuna inanır. Halk

inancına göre Eyyub Peygamber'in yarasına

düşen kurtlar, vücudunu yiyerek delik deşik

etmişler. Eyyub Peygamber bu ızdıraba

sabretmiş, sonunda çilesini tamamlayınca,

topuğunu yere vurması vahyedilmiş. Vurduğu

yerden çıkan su ile yıkanmış. Eyyub Peygamber

yıkanırken, vücudunu kemiren kurtlar yere

düşerek bir bölümü sülük, bir bölümü ise yılana

dönüşmüş. Anadolu halkı bundan dolayı

sülüğün de şifalı olduğuna inanır.

Onaltıncı asırda bazı Avrupa şehirlerini sık

vuku bulan veba salgınlarından korumak için

hususi sikke (madeni para) basıldığı

bilinmektedir. Bu paraların bir yüzünde yılan

resmi altında "Yılana bakan yaşayacaktır"

yazılıdır. Avrupa'da yılanların bir çok hastalığın

tedavisinde ilaç anamaddesi olduğuna

inanılmaktaydı. Bu çeşit ilaçların en meşhuru

theriacum (tiryak)tır. Bu ilaç, resmi farmasötik

kodekste 1908 yılına kadar yer almıştır.

Evliya Çelebi Mısır'daki Sa'di dervişlerinin

zehirli yılanları nasıl yakaladıklarını, etinden

nasıl tiryak, ilaç yaptıklarını Seyahatname'sinde

anlatır.

Anadolu'da bulunan birçok yılanlı göl, yılanlı

çermik gibi adlar taşıyan yerlerde canlı

yılanların şifa bahşedici, tedavi edici

özeliğinden günümüzde hala

yararlanılmaktadır.

Yılanlar vasıtasıyle tedavi edilen hastalıklar

arasında bulunan "Erizipel"e halkımızın "Yılancık"

demektedir. Anadolu folklorunda, erizipele

tutulanların yaralarına "yılan ya da yılancık taşı"

denilen bir taş sürüldüğü takdirde, hastalığın

iyileşeğine inanılmaktadır.

Halen dünyada 2500 kadar yılan türü

yaşamaktadır. Bunlardan ancak üçte biri

insanlar için az ya da çok derecede zehirlidir.

Çok tehlikeli olanlar ise bütün yılan türlerinin

%7'sini geçmez.

Yılanların sokmasının, esas itibariyle,

insanları öldürmeye değil, yılanın beslenmesine

matuf olduğunu unutmamak gerekir. Güvenliği

tehdit edilmedikçe, hiç bir zehirli yılan, insana

saldırmaz, uzaklaşmayı tercih eder.

Ölüm olayları yılanı yakalamak, öldürmek ya

da saklandığı yerde avlamak gibi faaliyetler

sırasında, yılanın kendini savunması sonucunda

oluşmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'nde

akrep sokmasından ölenlerin sayısı, yılan

ısırmasından yaşamını kaybedenlerden daha

fazladır.

Yılan motifi, tüm medeniyetlerde kendisine

büyük önem ve kutsallık atfedilen esrarengiz

bir semboldür. Antik Maya, Aztek, Çin ve Mısır

medeniyeti gibi maddi olduğu kadar batıni

ilimlerde de ileri olan bütün büyük

medeniyetlerde hep bir yılan motifiyle

karşılaşmak, son derece enteresan ve ortak bir

vakıadır.

Teşekkür

Makalemizin hazırlanmasında önemli ölçüde

yararlandığımız Prof. Dr. Fuat Yöndemli’ye

teşekkürü özel bir borç bilirim. Kendisi hem

makaleleriyle hem de sohbetleri ve sözel

verdiği bilgilerle makalemize renk katmıştır.

İletişim:

Dr. İ. Hamit Hancı

E-posta:

hamithanci@yahoo.com

Kaynaklar

1-

Felsefi Bakışlar.Manisa Barosu Dergisi.

Yöndemli F. Tarih Boyunca Yılan Piramit Yayınları,

2004.

Hancı İH.Nedir Bu Ölüm Dedikleri. Ölüme

2-

Milletlerarası Sembolü. Türk Kültürü, 26: 299, 177-

179, 1988.

Yöndemli, Fuat: Yılan Motifi: Hekimliğin

3-

Hançerlioğlu O. Felsefe Sözlüğü Remzi Kitabevi

4-

Kitabevi

Hançerlioğlu O. Toplumbilim Sözlüğü Remzi

5-

Muzaffer Ramazanoğlu

Gılgamış Destanı. Cumhuriyet Kitapları.Çev.

6-

Eczacı Odası Bülteni Mart1983.

Bayat AH.Tıp ve Eczacılık Sembolü Yılan. İzmir

7-

Watanabe T. Adli Tıp Atlası. Coelho P. Simyacı

8-

Onganorama, 20, 1, 16- 21.

Molenaar JG: Zehirli Yılanlar: Tehlikeli ve İlginç.

9-

Tuncel M Beydağları Efsane söyler. 1999

10-

/yilan.htm 27 HaziraN 2003

http://www.beyazyildiz.com/astrologum

11-

/201092.asp Tatlı dil ve yılan

Arapkirli Z. http://www.ntvmsnbc.com /news

12-

Gazetesi

Coşkun N: Dilde yılan modası Yeni Asır

13-

www.ondokuz.gen.tr

www.ondokuzbiz.com

www.hermetiks.org

www.kadinlar.com/moda

14-

1997, İzmir.

Gökovalı Ş.Tıp Tarihi ve Semboller Konferansı

• 2005 • cilt 14 • sayı 8 •

IX